હૃદય પ્રકાશ
પ્રસંગઃ ૫
દોહા (શિષ્ય ઉવાચ)
શિષ્ય કહે એહ સત્ય છે, તમે કહ્યું જેમ છે તેમ ॥
વાત ગઈ બહુ બગડી, કહો કરું હવે કેમ ॥ ૧ ॥
ઉપાય એહનો અમને, બતાવિયે વાલમ ॥
કહો કેમ એહ નીસરે, તેહની પડાવો ગમ1 ॥ ૨ ॥
અંતઃકરણ રહે અંતરે, મન બુદ્ધિ ચિત્ત અહંકાર ॥
જક્ત પદાર્થ જે કહ્યાં, તે તો રહે છે બા’ર ॥ ૩ ॥
કેમ આવ્યાં એહ અંતરે, ભરાઈ ગયાં ભીતર ॥
નિસાર્યા નીસરે નહિ, કરી રહ્યાં એહ ઘર ॥ ૪ ॥
એની મેળે એહ આવવા, નથી નિશ્ચે સમર્થ ॥
આવી સહુ સબળાં થયાં, આદરિયો અનર્થ2 ॥ ૫ ॥
અણઇચ્છ્યાં એ આવી રહ્યાં, કે લાવિયાં વળી કોય ॥
પૂછું છું એહ પ્રશ્નને, સદ્ગુરુ કહેજો સોય ॥ ૬ ॥
દોહા (સદ્ગુરુ ઉવાચ)
સદ્ગુરુ કહે સાચી કહું, તેં પૂછી તેહની વાત ॥
શ્રુતિ3 દઈ સાંભળ્ય હવે, કહું તુંને સાક્ષાત ॥ ૭ ॥
અંતઃકરણની આગળે, પ્રધાન4 રહે છે પંચ5 ॥
જોઈએ જેવું જે સમે, તેવો સોંપે છે સંચ6 ॥ ૮ ॥
દિગ7 વાયુ દિનકર8 કહું, વરુણ અશ્વિનીકુમાર ॥
જડ ચૈતન્ય જે જક્તમાં, તેહ લાવી કરે તૈયાર ॥૯॥
દિગદ્વાર દોય કાન છે, સમીર9 દ્વાર સોય ચર્મ ॥
અર્ક10 દ્વાર સો આંખ્ય દો, એહ સમજી લે મર્મ ॥૧૦॥
વરુણદ્વાર જાણો જીભને, અશ્વિનીકુમાર દ્વાર નાક ॥
વળગ્યા પંચે વો’રવા,11 ન જુએ પાક12 નપાક ॥૧૧॥
દિગ કાન દ્વારે કરી, વડો કરે વેપાર ॥
શબ્દ સર્વે જક્તના, લઈ લઈ ભર્યા ભંડાર ॥૧૨॥
નર નારી વૃદ્ધ બાળના, યુવાના શબ્દ જેહ ॥
વહોરી13 વિવિધ ભાતશું, અંતરે ઊતર્યા એહ ॥૧૩॥
પશુ પંખી પન્નગના, જડ ચૈતન્યના જેમ ॥
નામ રૂપ આકાર ગુણ, વિગતે વહોર્યા એમ ॥૧૪॥
સુખદુઃખદાયી શોધીને, રાખ્યા રુદિયા માંય ॥
જેમ બોલે તેમ જાણી લિયે, સંશય ન રહે કાંય ॥૧૫॥
શત્રુ મિત્ર શબ્દને, સમજે સર્વ સુજાણ ॥
ભેળા કર્યા લૈ ભીતરે, ઘટ માંહી ઘમસાણ ॥૧૬॥
ઢોલ નગારાં દુંદુભિ, તૂરી શરણાઈ શંખ ॥
ઝાંઝ મૃદંગ મંજીરાં, ગોમુખ શીંગી અસંખ્ય ॥૧૭॥
સતાર સરોદા સારંગી, સરીમંડળ મોરચંગ ॥
ભેર્ય ભૂંગળાં વાંસળી, દોકડ મોવર્ય ઉપંગ ॥૧૮॥
ઘડિયાળ ઘંટા ઘૂઘરા, ઝાલર જંતર જેહ ॥
વીણા વેતાંન રવાજ ડફ, રણશીંગ તિંદરી તેહ ॥૧૯॥
કરણાટક-કમાચા, સ્વર અલગોજા સાર ॥
તવલ ત્રાસાં ખંજરી, પડઘમ આદિ અપાર ॥૨૦॥
જે જે વાજાં સાંભળ્યાં, તેનો કરી નિરધાર ॥
લઈ ઉતાર્યાં અંતરે, નામ રૂપ આકાર ॥૨૧॥
ગ્રામ સ્વર તાલ મૂર્છના, તાનતણો નહિ પાર ॥
સુણી શીખી સાંભળી, ભર્યાં હૃદય મોઝાર ॥૨૨॥
કવિત સવૈયા સાખી છપ્પે, જે જે છંદની જાત ॥
દોહા ચોપાઈ સોરઠા, શીખ્યો સહુની વાત ॥૨૩॥
પૂર્વછાયા પરજિયા, પૂરા અધૂરા છંદ ॥
શબ્દ તણા સમૂહનાં, વસ્યાં અંતરમાં વૃંદ14 ॥૨૪॥
કાવ્ય કથા પુરાણ પદ, શાસ્ત્ર વેદ બહુવિધ ॥
એહ ભરાણાં ભીતરે, પેખી દેખ પ્રસિદ્ધ ॥૨૫॥
એક પશુમાં અનેક વિધ, અતિ જુદા ઉચ્ચાર ॥
રીત જે રવરવ તણી,15 કે’તાં ન આવે પાર ॥૨૬॥
ગજ બાજ ગાય મહિષી, ઊંટ ખૂંટ ખર જંબુ વાઘ ॥
શબ્દ શ્વાનના સાંભળી, ન હોય અતિ અનુરાગ16 ॥૨૭॥
રીંછ ભીંછ ને ભૂંડણાં, વ્યાઘ્ર વાનર નોળ ॥
શબ્દ સુણી સમજી, રાખ્યા હૃદયે અતોળ ॥૨૮॥
રોઝ ગેંડા સેમરાં, સાબર સીંગા સોય ॥
રૂપ સહિત રાખ્યાં હૃદે, રહ્યું ન બા’રું કોય ॥૨૯॥
એહ આદિ અનંત પશુ, કહેતાં તે નાવે પાર ॥
રવરવે જુદાં જાણિયે, નામ ગુણ આકાર ॥૩૦॥
કહી કહી કહીએ કેટલા, પશુ શબ્દ પ્રકાર ॥
આવી રહ્યા સહું અંતરે, નથી માગ17 લગાર ॥૩૧॥
મોર બપૈયા શુક મેના, શબ્દ એના સુખદેણ ॥
કાક કપોત ચીબરી, ઉલૂક શબ્દ દુઃખદેણ ॥૩૨॥
સારસ હંસ ષટપદા, રવ એહના રસાળ ॥
બક સીંચાણા શકરા, એહ બોલ્યે બહું જંજાળ18 ॥૩૩॥
એહ આદિ અનંત ખગ,19 બોલે બહુ પ્રકાર ॥
શુભાશુભ સ્વર સાંભળી, રાખ્યા હૃદય મોઝાર ॥૩૪॥
પંખી બહુ પેરપેરનાં,20 બોલીમાં બહુ ફેર ॥
શબ્દ સમજે સહુના, એહમાં નહિ અંધેર21 ॥૩૫॥
શબ્દ આવે કાનમાં, લાવે રૂપ આકાર ॥
તે તે સર્વે સમજીને, ભર્યાં લઈ ભંડાર ॥૩૬॥
પગ માંડ્યાની જાયગા, નથી નવરી નેક ॥
ત્યાં તેડે છે નાથને, વણ કરે વિવેક ॥૩૭॥
શ્રવણ દ્વારે શોધીને, આણ્યા શબ્દ અનંત ॥
ઉતાર્યા લૈ અંતરે, સમજે એહ બુદ્ધિવંત ॥૩૮॥
એમ વસાવ્યાં અંતરે, જક્ત પદારથ જોર ॥
તે જાણે છે તાહેરાં, પણ એ છે ચોખાં ચોર ॥૩૯॥
શિષ્ય તું સમજ્યો નહિ, ગયો એળ્યે22 અવતાર ॥
તારું તારા ઉપરે, ચાલ્યું નહિ લગાર ॥૪૦॥
ગાફલ તું ઘરઘરના, ઠગી ખાય છે ઠગ ॥
કામ પડે કેનાં નહિ, સર્વે સ્વારથ લગ ॥૪૧॥
કહિયે શિખામણ કેટલી, હૈયે નહિ ઉકેલ ॥
આશા સહી એ અંબુની,23 ઉન્મત્ત24 માથે હેલ25 ॥૪૨॥
સોરઠા
ઉન્મત્ત નરની સંપત, અવર જનને આવે અરથે ॥
પોતે ભોગવે વિપત, બુદ્ધિહીન જે બાવરો26 બહુ ॥૪૩॥
ઇતિ શ્રીહૃદયપ્રકાશમધ્યે સદ્ગુરુશિષ્યસંવાદે પંચમઃ પ્રસંગઃ ॥૫॥