॥ શ્રી સ્વામિનારાયણો વિજયતે ॥
ભગવાન સ્વામિનારાયણનાં
॥ વચનામૃત ॥
Kariyani-2: A Cursed Intellect
History
In Vachanāmrut Kāriyāni 1 and 2, the questions and answers are related to conviction of God (nischay).
In Kāriyāni 1, Bhudharānand Swāmi asks, “Does the conviction of God arise in the antahkaran or in the jiva?” Nityānand Swāmi also asks, “Mahārāj, how can one know when there is conviction of God in the indriyas? How can one know when there is conviction of God in the antahkaran? How can one know when there is conviction of God within the jiva?”
In Kāriyāni 2, Shriji Mahārāj Himself asks the paramhansas, “One individual’s intellect is such that since the day he joined the Satsang fellowship he may occasionally perceive a flaw in God and the Sant, but it does not persist; it passes away. Day by day, he may continue perceiving virtues and flaws, but he never abandons Satsang. Why? Because he is wise and realises, ‘There is no Sant like this in the entire brahmānd, and there is no other God besides this Mahārāj.’ Because he has realised this, he remains firm in Satsang. On the other hand, another individual’s intellect is such that he never perceives a flaw in God or the Sant. But even though both individuals’ intellects are similar outwardly and their faith in God is also similar, one individual continues perceiving flaws, while the other does not. What, then, is the fault in the intellect of the individual who keeps perceiving flaws?”
According to Haricharitrāmrut Sāgar, these two Vachanāmruts are noted in Pur 23/Tarang 45 to 48. In Pur 23/Tarang 44 (the Tarang that precedes these Vachanāmruts) the circumstances that sets the stage for these questions is as follows:
Shriji Mahārāj spent quite some time in Sārangpur, during which time Dinānāth Bhatt was also present for four months. He has had contact with Satsang for 15 years now and knew Shriji Mahārāj was God; yet his conviction was still shaky, causing some discontentment in his heart. However, he never told anyone. Shriji Mahārāj realized his disturbances and gave him darshan in his dream. Initially, Shriji Mahārāj manifested as Himself, then as Nar and Nārāyan. Then Mahārāj gave him darshan in an ascetic form (bearing a conch shell, disc, crown, etc.) accompanied by Uddhav and Nāradji. Nārāyan said to Dinānāth Bhatt, “It doesn’t matter what type of charitra the human form of Mahārāj engages in, you should still believe He is the cause of all avatārs. Brahmā and other deities cannot fathom his limitless powers. Who are we compared to Him?” When Nārāyan spoke thusly, Dinānāth Bhatt became free of doubts. In the morning, Bhattji narrated his dream to Mahārāj and said, “I am now free from the shackles of doubts.” Mahārāj replied, “I am pleased when one does as I say… when one sings with the understanding (i.e. maintains the thought) that I am free of māyā, his intellect is purified and he develops a liking for talks of Satsang.”
Dinānāth Bhatt himself had told Mahārāj about his dream; hence the paramhansas that were close to Mahārāj heard this. Therefore, the questionnaire on conviction of God seems to have originated from this background.
[Haricharitrāmrut Sāgar: 23/44-48]
વચનામૃત કારિયાણી ૧ અને કારિયાણી ૨ – આ બંને વચનામૃતમાં નિશ્ચય સંબંધી પ્રશ્નોત્તરી જોવા મળે છે.
વચનામૃત કારિયાણી ૧માં પ્રથમ ભૂધરાનંદ સ્વામી પ્રશ્ન પૂછે છે, “ભગવાનનો નિશ્ચય થાય છે તે અંતઃકરણમાં થાય છે કે જીવમાં થાય છે?”
આ જ વચનામૃતમાં નિત્યાનંદ સ્વામી પણ પૂછે છે, “ઇન્દ્રિયોમાં નિશ્ચય હોય તે કેમ જણાય ને અંતઃકરણમાં નિશ્ચય હોય તે કેમ જણાય ને જીવમાં નિશ્ચય હોય તે કેમ જણાય?”
વચનામૃત કારિયાણી ૨માં સ્વયં શ્રીજીમહારાજ પરમહંસોને પ્રશ્ન પૂછે છે, “એકની બુદ્ધિ તો એવી છે જે, જે દહાડાથી સત્સંગ કર્યો હોય તે દહાડાથી ભગવાનનો તથા સંતનો અવગુણ આવે ખરો પણ રહે નહીં, ટળી જાય. પણ એમ ને એમ ગુણ – અવગુણ આવ્યા કરે પણ સત્સંગ મૂકીને કોઈ દિવસ જાય નહીં. શા માટે જે એને બુદ્ધિ છે તે એમ જાણે જે, ‘આવા સંત બ્રહ્માંડમાં ક્યાંય નથી અને મહારાજ વિના બીજો કોઈ ભગવાન નથી,’ એમ સમજાણું હોય માટે સત્સંગમાં અડગપણે રહે છે. અને એકની તો એવી બુદ્ધિ છે જે, સંતનો અથવા ભગવાનનો કોઈ દિવસ અવગુણ જ આવતો નથી. અને બુદ્ધિ તો બેયની સરખી છે અને ભગવાનનો નિશ્ચય પણ બેયનો સરખો છે; પણ એકને અવગુણ આવ્યા કરે છે ને એકને નથી આવતો, તે જેને અવગુણ આવે છે તેની બુદ્ધિમાં શો દોષ છે?”
શ્રીહરિચરિત્રામૃતસાગર મુજબ વચનામૃત કારિયાણી ૧ અને વચનામૃત કારિયાણી ૨નો ઉલ્લેખ આ ગ્રંથના પૂર-૨૩ અને તરંગ-૪૫ થી ૪૮માં કરવામાં આવ્યો છે. તો પૂર-૨૩ના તરંગ-૪૪માં એટલે કે આ બંને વચનામૃતોના ઉલ્લેખ થયાના પૂર્વના તરંગમાં તે પ્રશ્નોના કારણભૂત પ્રસંગ નીચે પ્રમાણે પ્રાપ્ત થાય છે:
શ્રીહરિ બહુ દિવસ સારંગપુર રહ્યા. તે વખતે દીનાનાથ ભટ્ટ ચાર માસ શ્રીહરિની સાથે રહ્યા હતા. પંદર વર્ષથી તેમને સત્સંગનો યોગ હતો અને શ્રીહરિને ભગવાન જાણતા હતા તો પણ ઉથડકપણું વર્તતું હતું. તેથી અંતરમાં ઉદ્વેગ રહેતો. કોઈને વાત કહેતા નહીં. ત્યારે શ્રીહરિ તેમના અંતરની વાત જાણી અને સ્વપ્નમાં દર્શન દીધાં. પ્રથમ શ્રીહરિરૂપે પ્રગટ થયા, પછી નરનારાયણની બે મૂર્તિઓ રૂપે થયા. શંખચક્રાદિક આયુધ, મુગટ તથા વસ્ત્ર-આભૂષણોએ યુક્ત મંદ હાસ્ય કરતા ઉદ્ધવ અને નારદજી સાથે ભગવાનની તપોમૂર્તિનાં દર્શન થયાં. અને નારાયણે વિપ્રને કહ્યું, “શ્રીહરિની મનુષ્યરૂપ મૂર્તિ ફાવે તેમ ચરિત્ર કરે તો પણ બધા અવતારના કારણ છે એમ માનવું. ભવબ્રહ્માદિક એમના ઐશ્વર્યનો પાર પામે તેમ નથી. એમની આગળ અમારું શું લેખું?” એમ નારાયણે કહ્યું ત્યારે ભટ્ટની મતિ નિઃસંશય થઈ. પછી શ્રીહરિને સવારમાં પગે લાગી બધી વાત કહીને બોલ્યા, “હવે બધા કુતર્ક મટી ગયા છે.” ત્યારે શ્રીહરિ ભટ્ટને કહે, “અમે કહીએ તેમ કરે તે અમને ગમે છે... અમને અમાયિક જાણીને ગાય છે, તેની મતિ શુદ્ધ થાય છે ને સત્સંગની વાતની રુચિ થાય છે...”
દીનાનાથ ભટ્ટે જ આ વિગત શ્રીજીમહારાજને જણાવી છે. તેથી તે શ્રીહરિની સમીપે રહેતા પરમહંસોના ધ્યાનમાં પણ આવી છે. તેથી તેના આધારે વચનામૃત કારિયાણી ૧ અને વચનામૃત કારિયાણી ૨માં ભગવાનના નિશ્ચયનો વિષય છેડાયો હોય તેમ માલૂમ પડે છે.
[હરિચરિત્રામૃતસાગર: ૨૩/૪૪-૪૮]