॥ શ્રી સ્વામિનારાયણો વિજયતે ॥
ભગવાન સ્વામિનારાયણનાં
॥ વચનામૃત ॥
Gadhada I-54: Upholding Bhāgwat Dharma; The Gateway to Liberation
Prasang
Prasang 1
Samvat 1950, Amdāvād. Realizing Bhagatji Mahārāj’s wish and insistence on discoursing, Shāstriji Mahārāj started his talk, “Rarest of the rare is the human body. More than that, attaining satsang is even rarer. But the rarest among everything is attaining the company of an Ekāntik Sant, thoroughly realizing who he is and associating with him. When one does that, then he has done everything and has nothing left to do on the path of liberation.” So saying, Shāstriji Mahārāj recited:
Prasangam-ajaram pāsham-ātmānaha kavayo viduhu |
Sa eva sādhushu kruto moksha-dvāram-apāvrutam ||
[Bhagwat: 3/25/20]
“If a person maintains profound love towards the Ekāntik Sant of Bhagwān just as resolutely as he maintains profound love towards his own relatives, then the gateway to liberation opens for him.” So saying, Shāstriji Mahārāj sat silently.
Bhagatji Mahārāj said, “He spoke a short amount but he spoke the essence of all scriptures.” Then he came to Swāmishri and said, “Rang chhe, Swāmi!” And put his hands on Swāmishri’s head.
One devotee said, “You are a gruhasth (householder) and should not put your hands on a sadhu’s head. Yet, why did you?”
Bhagatji Mahārāj responded, “I did not put them on his head; Sahajānand Swāmi did!” The devotee was silenced by Bhagatji Mahārāj’s response.
[Brahmaswarup Shāstriji Mahārāj: 1/162]
પ્રસંગ ૧
સં. ૧૯૫૦, અમદાવાદ. ભગતજીનો આગ્રહ અને મરજી જોઈને સ્વામીશ્રીએ (શાસ્ત્રીજી મહારાજે) વાત શરૂ કરી, “અતિ દુર્લભમાં દુર્લભ મનુષ્ય દેહ છે. તેમાં સત્સંગ મળવો અતિ દુર્લભ છે. તેમાં પણ એકાંતિક સંતને ઓળખીને તેમનો સમાગમ કરવો તે અતિ દુર્લભ છે. એટલું કર્યું તેણે સર્વે કર્યું છે અને તેને કલ્યાણમાં કાંઈ બાકી નહીં રહે.” એમ કહી શ્લોક બોલ્યા:
પ્રસઙ્ગમજરં પાશમાત્મનઃ કવયો વિદુઃ ।
સ એવ સાધુષુ કૃતો મોક્ષદ્વારમપાવૃતમ્ ॥
[ભાગવત: ૩/૨૫/૨૦]
“જેવું એ જીવને દેહ અને દેહના સંબંધીને વિષે હેત છે તેવું જ જો ભગવાનના એકાંતિક સંતને વિષે હેત થાય, તો તેને મોક્ષનું દ્વાર ઉઘાડું થાય છે અને કાંઈ અધૂરું રહે નહીં. આટલું જ કરવાનું છે.” એટલું કહી બંધ રહ્યા.
પછી ભગતજી કહે, “થોડી વાત કરી પણ એમાં સર્વ શાસ્ત્રોનો સિદ્ધાંત લાવી મૂક્યો અને બહુ સારી વાત કરી.” એમ કહી સભા વચ્ચે સ્વામીશ્રી પાસે આવીને બોલ્યા, “રંગ છે, સ્વામી!” એમ કહીને સ્વામીશ્રીને માથે બે હાથ મૂક્યા અને બહુ જ રાજી થયા.
ત્યારે એક હરિભક્તે ભગતજીને કહ્યું, “તમો તો ગૃહસ્થ છો, તેથી સાધુને માથે હાથ ન મુકાય. છતાં કેમ હાથ મૂક્યા?”
એટલે ભગતજીએ કહ્યું, “મેં નથી મૂક્યા, સહજાનંદ સ્વામીએ મૂક્યા છે.” એટલું કહ્યું એટલે તે હરિભક્ત શાંત થઈ ગયા.
[બ્રહ્મસ્વરૂપ શાસ્ત્રીજી મહારાજ: ૧/૧૬૨]
Prasang
Prasang 2
Samvat 1955. When Shāstriji Mahārāj was staying in Junagadh, a Shāstri by the name of Kamalnayan came from Drāvid and met him. Shāstriji Mahārāj took him for Jāgā Bhakta’s darshan. The Shāstri asked many questions related to moksha. Swāmishri translated them into Gujarati and Jāgā Swāmi answered them based on Gadhadā I-54. He explained to the Shāstri the path to liberation with support from Gadhadā II-54 and Gadhadā III-2 also.
[Brahmaswarup Shāstriji Mahārāj: 1/206]
સં. ૧૯૫૫માં શાસ્ત્રીજી મહારાજ જૂનાગઢમાં રહેલા ત્યારે દ્રાવિડ દેશના વિદ્વાન શાસ્ત્રી કમલનયન તેઓને મળેલા. આ શાસ્ત્રીને શાસ્ત્રીજી મહારાજ જાગા ભક્તના દર્શને લઈ ગયા ત્યારે તે શાસ્ત્રીએ મોક્ષ સંબંધી કેટલાક પ્રશ્નો જાગા ભક્તને પૂછ્યા. તેનું ગુજરાતી ભાષાંતર શાસ્ત્રીજી મહારાજે જાગા ભક્તને સંભળાવ્યું. ત્યારે જાગા સ્વામીએ તે પ્રશ્નો પર આ વચનામૃત ગઢડા પ્રથમ ૫૪ની વાત કરેલી અને તે શાસ્ત્રીને મોક્ષમાર્ગ સમજાવેલો. સાથે સાથે વચનામૃત ગઢડા મધ્ય ૫૪ અને વચનામૃત ગઢડા અંત્ય ૨ની વાત પણ પુષ્ટિ માટે જાગા ભક્તે કરેલી.
[બ્રહ્મસ્વરૂપ શાસ્ત્રીજી મહારાજ: ૧/૨૦૬]
Prasang
Prasang 3
Samvat 1961. Shāstriji Mahārāj was in Chānsad trying a milk-based remedy for canker sores. Mansukhbhāi Vaidya was called to Chānsad to treat Swāmishri. One morning, Swāmishri was sitting on a mat in the south-facing room of the Mandir. Devotees from Chānsad, Bhādaran, Dabhoi, Ānand, Bil, Sokhadā, etc. were seated in front of him. Kāshibhāi of Bhādaran asked Swāmishri, “What are the means to liberation?”
Shāstriji Mahārāj had Gadhadā I-54 read by him and came across Muktānand Swāmi’s question: “How is that bhāgwat dharma upheld? Also, how can the gateway to liberation be opened?”
Swāmishri said, “The question you asked is the same question Muktānand Swāmi asked. Mahārāj answered: Bhāgwat dharma is upheld by maintaining profound love towards the Ekāntik Sant of Bhagwān, who possesses the attributes of swadharma, gnān, vairāgya, and bhakti coupled with knowledge of Bhagwān’s greatness. Maintaining profound love towards such a Sant also opens the gateway to liberation.”
Swāmishri then turned to Hāthibhāi and said, “If you do this much, the gateway of liberation will open.”
Hāthibhāi folded his hands and replied, “With this answer, Shriji Mahārāj showed us everything is included in this one solution.”
Swāmishri told Kāshibhāi to read Gadhadā I-57 next. Again, Muktānand Swāmi’s question came, “Mahārāj, what is the most extraordinary means of attaining liberation?” Mahārāj had answered: “The knowledge of Bhagwān’s form (swarup) and the knowledge of Bhagwān’s greatness (māhātmya) are the two extraordinary means to attain liberation.”
From this dialog, Swāmishri said, “Knowledge of Bhagwān’s form and knowledge of Bhagwān’s greatness can only be learned from a sadhu who has a direct relationship with Bhagwān. Mahārāj has said in Gadhadā III-27: ‘…the attributes of the Sant - being free of lust, avarice, egotism, taste, attachment, etc. - are also described in the scriptures. The Sant who possesses these attributes has a direct relationship with Bhagwān. Therefore, one should develop the conviction of Bhagwān based on his words. In fact, to have firm faith in the words of the Sant is itself the conviction of Bhagwān.’ Moreover, Bhagwān’s greatness and knowledge of his form spreads only though the sadhu who has a direct relationship with Bhagwān.”
Finally, Swāmishri had Kāshibhāi read Gadhadā III-36 and explained, “Shriji Mahārāj asked all the paramhansas and devotees, ‘What is the most extraordinary spiritual endeavour for the liberation of the jiva, which, if practised, will surely guarantee liberation and prevent all other obstacles from hindering that liberation? Also, what is the greatest obstacle in that endeavour for liberation, on account of which one would certainly fall from the path of liberation? Please answer both questions.’ No one was able to answer Mahārāj’s question, so Mahārāj said, “The most extraordinary spiritual endeavour for liberation is to understand Purushottam Bhagwān, who is seated amidst the mass of light of Brahma, as eternally having a form. Furthermore, understanding that all avatārs emanate from him, one should accept the refuge of the manifest form of Bhagwān by any means possible. One should also offer bhakti to that Bhagwān while observing dharma, as well as associate with a Sant possessing such bhakti. That is the most extraordinary spiritual endeavour for liberation. One encounters no hindrances along that path.”
[Brahmaswarup Shāstriji Mahārāj: 1/253]
પ્રસંગ ૩
સં. ૧૯૬૧માં શાસ્ત્રીજી મહારાજ ચાણસદ મુકામે દૂધનો પ્રયોગ કરી રહેલા. મોઢાની ગરમીને શમાવવા વૈદ્ય મનસુખભાઈએ તેઓને અહીં બોલાવેલા. આ રોકાણ દરમ્યાન એક વાર શાસ્ત્રીજી મહારાજ સવારમાં મંદિરના દક્ષિણાદા ખંડમાં સાદડી ઉપર બિરાજમાન થયા હતા. ચાણસદ, ભાદરણ, ડભોઈ, આણંદ, બીલ, સોખડા, વસો વગેરે ગામોનાં હરિભક્તો સામે બેઠા હતા. તે વખતે ભાદરણના હરિભક્ત કશીભાઈએ શાસ્ત્રીજી મહારાજને પ્રશ્ન પૂછ્યો, “કલ્યાણનાં સાધન શાં શાં છે?”
ત્યારે સ્વામીશ્રીએ તેમની પાસે વચનામૃત ગઢડા પ્રથમ ૫૪નું વચનામૃત વંચાવ્યું અને મુક્તાનંદ સ્વામીનો પ્રશ્ન, “ભાગવત ધર્મ તેનું જે પોષણ તે કેમ થાય? અને વળી જીવને મોક્ષનું જે દ્વાર છે તે ઉઘાડું કેમ થાય?” આવ્યો.
એટલે સ્વામીશ્રીએ વાત કરી, “તમોએ જે પ્રશ્ન પૂછ્યો તે જ પ્રશ્ન મુક્તાનંદ સ્વામીએ મહારાજને પૂછ્યો હતો અને મહારાજે તેનો ઉત્તર કર્યો જે, સ્વધર્મ, જ્ઞાન, વૈરાગ્ય અને માહાત્મ્યજ્ઞાને સહિત જે ભગવાનની ભક્તિ તેણે યુક્ત એવા જે ભગવાનના એકાંતિક સાધુ તેના પ્રસંગ થકી ભાગવત એટલે એકાંતિક ધર્મની વૃદ્ધિ થાય છે અને તેમના જ પ્રસંગ થકી જીવને મોક્ષનું દ્વાર ઉઘાડું થાય છે.”
એટલી વાત કરી પછી સ્વામીશ્રીએ હાથીભાઈ સામું જોઈને વાત કરી, “આટલું કરો તો મોક્ષનું દ્વાર ઉઘાડું થાય.”
એટલે હાથીભાઈએ હાથ જોડી કહ્યું, “શ્રીજીમહારાજે આ ઉત્તરમાં એક જ સાધનમાં બધું બતાવી દીધું છે.”
પછી સ્વામીશ્રીએ કશીભાઈને કહ્યું, “હવે વચનામૃત ગઢડા પ્રથમ ૫૭મું વચનામૃત વાંચો.” એટલે તેમણે ગઢડા પ્રથમ ૫૭મું વચનામૃત વાંચવા માંડ્યું. તેમાં પણ મુક્તાનંદ સ્વામીનો પ્રશ્ન આવ્યો, “હે મહારાજ! મોક્ષનું અસાધારણ સાધન તે શું?” ત્યારે મહારાજ બોલ્યા જે, “ભગવાનના સ્વરૂપનું જ્ઞાન અને ભગવાનનું માહાત્મ્ય જાણવું એ બે મોક્ષના અસાધારણ હેતુ છે.”
તે ઉપર સ્વામીશ્રીએ વાત કરી, “ભગવાનના સ્વરૂપનું જ્ઞાન અને ભગવાનનું માહાત્મ્ય તે પણ ભગવાનના જે સાક્ષાત્ સંબંધવાળા સાધુ હોય તે થકી જ થાય છે. તે મહારાજે કહ્યું છે કે: ‘શાસ્ત્રે કહ્યાં જે નિષ્કામ, નિર્લોભ, નિર્માન, નિઃસ્વાદ, નિઃસ્નેહ ઇત્યાદિક સંતનાં લક્ષણ તેને સાંભળીને એવાં લક્ષણ જ્યાં દેખાય એવા જે સંત તેને ને ભગવાનને સાક્ષાત્ સંબંધ હોય. માટે એવા સંતના વચને કરીને ભગવાનનો નિશ્ચય કરવો.’ (વચનામૃત ગઢડા અંત્ય ૨૭) એવા સાક્ષાત્ સંબંધવાળા સંત થકી જ ભગવાનનો મહિમા અને સ્વરૂપનું જ્ઞાન પ્રવર્તે છે.”
એટલી વાત કરીને વળી પોતે કહ્યું, “હવે ગઢડા અંત્ય ૩૬મું વચનામૃત વાંચો.” પછી કશીભાઈ તે વચનામૃત વાંચવા લાગ્યા એટલે સ્વામીશ્રીએ વાત કરી, “આ વચનામૃતમાં પણ શ્રીજીમહારાજે સર્વ પરમહંસ અને હરિભક્ત પ્રત્યે પ્રશ્ન પૂછ્યો જે, ‘આ જીવને કલ્યાણનું અસાધારણ સાધન તે શું છે, જેને વિષે એ પ્રવર્તે તો એનું નિશ્ચય કલ્યાણ થાય અને તેમાં બીજાં કોઈ વિઘ્ન પ્રતિબંધ કરે નહીં તે કહો. તથા એવા કલ્યાણના સાધનમાં મોટું વિઘ્ન શું છે જેણે કરીને તેમાંથી નિશ્ચય પડી જાય તે પણ કહો.’ એ બે મહારાજના પ્રશ્નનો ઉત્તર કોઈથી થયો નહીં. ત્યારે મહારાજે તેનો ઉત્તર કર્યો કે, ‘પુરુષોત્તમ ભગવાનને બ્રહ્મજ્યોતિના સમૂહને વિષે અનાદિ સાકારમૂર્તિ સમજવા ને તેના જ સર્વે અવતાર છે એમ સમજીને, તે પ્રત્યક્ષ ભગવાનનો ભાવે કરીને આશ્રય કરવો ને ધર્મે સહિત તે ભગવાનની ભક્તિ કરવી ને તેવી ભગવાનની ભક્તિએ યુક્ત જે સાધુ તેનો સંગ કરવો, એ કલ્યાણનું અસાધારણ સાધન છે અને તેમાં બીજાં કોઈ વિઘ્ન પ્રતિબંધ કરતાં નથી.”
[બ્રહ્મસ્વરૂપ શાસ્ત્રીજી મહારાજ: ૧/૨૫૩]
Prasang
Prasang 4
Samvat 1966, Bochāsan. In the samaiyo of Chaitra sud 15, Shāstriji Mahārāj said, “Swadharma, gnān, vairāgya, and bhakti coupled with knowledge of Bhagwān’s greatness – an Ekāntik Sadhu who possesses these upholds Bhagwat dharma and association with him opens the gateway to liberation.” Then Swāmishri recited ‘Prasangam-ajaram pāsham’ and said, “Mahārāj has shown the gateway to liberation in this Vachanāmrut. To identify one’s ātmā with an Ekāntik Sant is Mahārāj’s principle. Those whose karmas are barren will not understand this talk.”
Dyābhāi of Chhāni said, “Swāmi, we all have 90% (15 ānā = 15⁄16) affection for you and only 10% (1 āno = 1⁄16) affection for our own body (self).”
Swāmishri laughed and said, “If that is so, then you are all sitting in Akshardhām.”
[Brahmaswarup Shāstriji Mahārāj: 1/342]
પ્રસંગ ૪
સં. ૧૯૬૬, બોચાસણ, ચૈત્ર સુદ ૧૫ના સમૈયામાં સભામાં શાસ્ત્રીજી મહારાજે વાત શરૂ કરી, “સ્વધર્મ, જ્ઞાન, વૈરાગ્ય અને માહાત્મ્યજ્ઞાને સહિત જે ભક્તિ, તેણે યુક્ત એવા જે ભગવાનના એકાંતિક સાધુ, તેના પ્રસંગ થકી ભાગવત ધર્મનું પોષણ થાય છે અને જીવને મોક્ષનું દ્વાર પણ એવા સાધુના પ્રસંગ થકી ઉઘાડું થાય છે.” તે ઉપર ‘પ્રસઙ્ગમજરં પાશમ્’ એ શ્લોક બોલ્યા અને કહ્યું, “આ વચનામૃતમાં તો મહારાજે મોક્ષનું દ્વાર બતાવી દીધું છે. એવા એકાંતિક સંતમાં આત્મબુદ્ધિ કરવી એ જ મહારાજનો મત છે. આ વચનામૃત જેને નહીં સમજાય તેનાં કર્મ ફૂટ્યાં જાણવાં.”
એટલી વાત સ્વામીશ્રીએ કરી એટલે છાણીના દ્યાભાઈ બોલ્યા, “સ્વામી! આજ તો બધાને પંદર આના હેત આપમાં છે ને એક આનો દેહમાં છે.”
તે સાંભળી સ્વામીશ્રી હસ્યા અને કહ્યું, “એમ હોય તો અક્ષરધામમાં જ બેઠા છો.”
[બ્રહ્મસ્વરૂપ શાસ્ત્રીજી મહારાજ: ૧/૩૪૨]