॥ શ્રી સ્વામિનારાયણો વિજયતે ॥
ભગવાન સ્વામિનારાયણનાં
॥ વચનામૃત ॥
Gadhada II-22: Two Armies; The Installation of Nar-Nārāyan
History
Shriji Mahārāj talks about His account in Amdāvād: “When I went to Amdāvād to perform the installation ceremony of Shri Nar-Nārāyan Dev, thousands of people had gathered for the festival. Following the completion of the installation of Shri Nar-Nārāyan Dev, and after thousands of Brāhmins from Amdāvād had been fed, I departed from there and spent the night in Jetalpur. There, I began to think, ‘I want to forget all memories of all of those people and all of the activities that I saw.’ In doing this, My heart felt intense grief, and as a result, I became ill… While thinking, I forgot all of the activities, and dispelled all those thoughts in such a manner that it was as if I had not even stayed at Lake Kānkariā, and as if there had been no festival - no thoughts remained at all…”
There is a hidden history behind Shriji Mahārāj’s illness that He describes in this Vachanāmrut:
In this Vachanāmrut, Mahārāj says He became ill because He had to engage in the activity (pravrutti) of feeding Brāhmins during the pratishthā of Narnārāyan in Amdāvād. This itself is merely showing human traits (manushya-bhāv), since one who creates, sustains, and destroys countless brahmānds and is not disturbed cannot be swayed by such a small activity.
After installing Nar-Nārāyan Dev in Amdāvād, Nar-Nārāyan Dev became predominant in everyone’s mind and Mahārāj became secondary. Therefore, Mahārāj was dismayed that without understanding Mahārāj to be sarvopari and cause of all, all of the mumukshus will not attain ultimate liberation (ātyantik kalyān). It seemed people grabbed the branch of a tree (Nar-Nārāyan Dev) instead of its trunk (Mahārāj Himself).
Shriji Mahārāj’s intention was to curb bhaktas from the fault of practicing upāsanā of trivial deities. Yet, these bhaktas became bound to the upāsanā of deities as according to their natural tendency; which caused Mahārāj to become disheartened. Mahārāj’s illness stemmed from this thought.
[Bhagwān Swāminārāyan – Part 4/332-333]
Moreover, after installing Nar-Nārāyan Dev, Shriji Mahārāj said to the senior sādhus, “Narnārāyan is the king of Bharat-Khand. I have installed him for the sake of countless other jivas. However, you all should not be misled. In Badrikāshram, Nar-Nārāyan Dev meditates upon Me.” At this time, a haribhakta brought a murti of Narvir to consecrate it with Mahārāj touch and placed it in His hands. Mahārāj got up and, drawing attention to Himself, said, “Everyone in Badrikāshram meditates upon this murti.”
[Nirgundās Swāmini Vāto: Page 79]
Even after clearly alluding to His own sarvopari upāsanā, Nar-Nārāyan Dev became predominant to everyone and they forgot about the eternal upāsanā of Shriji Mahārāj.
Additionally, after the pratishthā, Shriji Mahārāj held Ānandānand Swāmi’s hand and arrived in the courtyard of the Mandir where everyone resounded the victory toll of Nar-Nārāyan Dev. Near the gateway where Mahārāj often discoursed (currently there is a shrine on this spot), He asked Ānandānand Swāmi, “Swāmi, did you understand anything?” Ānandānand Swāmi simply looked at Mahārāj as if he understood nothing.
Mahārāj said, “Infinite Nar-Nārāyan Dev, Krishna-Nārāyan, Lakshmi-Nārāyan, and Vāsudev-Nārāyan offer upāsanā to this manifest Swāminārāyan. Everyone forgot My greatness because naturally everyone develops faith in the non-manifest form of God. But Nar-Nārāyan Dev is the deity of Bharat-Khand. Due to Durvāsā’s curse, he meditated upon Me. Therefore, I told him I will manifest on the earth to establish Bhāgwat-dharma. I have narrated this clandestine message several times; yet people still leave the cause (Shriji Mahārāj) and embrace the effect (deities and other avatārs).”
[Bhagwān Swāminārāyan – Part 4/324]
In conclusion, Mahārāj’s illness resulted from people not becoming attached to Mahārāj’s swarup.
આ વચનામૃતમાં શ્રીજીમહારાજે પોતાના વૃત્તાંતની વાત કરતાં આમ જણાવ્યું છે, “અમે અમદાવાદમાં શ્રીનરનારાયણ દેવની પ્રતિષ્ઠા કરવા ગયા હતા ત્યારે હજારો માણસોનો મેળો ભરાયો હતો. પછી જ્યારે શ્રીનરનારાયણ દેવની પ્રતિષ્ઠા થઈ રહી અને અમદાવાદના બ્રાહ્મણો ચોરાશી જમી રહ્યા પછી અમે સાબદા થઈને ચાલી નીસર્યા, તે જેતલપુરમાં જઈને રાત રહ્યા. પછી ત્યાં જઈને એવો વિચાર કરવા માંડ્યો જે, ‘જેટલાં માણસ દેખ્યાં છે ને જેટલી પ્રવૃત્તિ દેખી છે તેને ટાળી નાખવી.’ પછી તેને વિસાર્યાને અર્થે હૈયામાં અતિશય દુઃખ થયું. તેણે કરીને શરીરે પણ માંદા થઈ ગયા... અને જ્યારે એ સર્વે સંકલ્પ ટળી ગયા ત્યારે સંકલ્પનો મંદવાડ હતો તે પણ ટળી ગયો.”
વચનામૃતમાં આવતાં શ્રીજીમહારાજની આ માંદગીના વર્ણનની પાર્શ્વભૂમિમાં એક સમજવાલાયક ઇતિહાસ છુપાયેલો છે.
આ વચનામૃત ગઢડા મધ્ય ૨૨માં ભગવાન સ્વામિનારાયણ અમદાવાદમાં પ્રતિષ્ઠા પ્રસંગે તથા ચોરાશી પ્રસંગે લાખો મનુષ્યો ભેગા થયા અને તે અંગે પોતાને પ્રવૃત્તિ કરવી પડી તેના સંકલ્પો હૈયામાં થયા અને તેનો મંદવાડ તેમને આવી ગયો એમ કહે છે, એ તો શ્રીજીમહારાજે પોતાના સ્વરૂપમાં મનુષ્યભાવ દેખાડ્યો. છે. કારણ કે જે અનંત કોટિ બ્રહ્માંડોની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને પ્રલય વખતે પણ વ્યથિત થતા ન હોય તે આટલી નાની પ્રવૃત્તિમાં કેવી રીતે વિચલિત થાય?
શ્રીજીમહારાજના આ શબ્દોમાં રહસ્ય છે. નરનારાયણ દેવની પ્રતિષ્ઠા કર્યા પછી સૌને એ જ દેવ મુખ્ય થઈ ગયા અને મહારાજનું સ્વરૂપ ગૌણ બની ગયું! તેથી મહારાજને અંતરમાં દુઃખ થયું કે મારા સર્વોપરી સ્વરૂપની નિષ્ઠા વિના મુમુક્ષુઓનું આત્યંતિક કલ્યાણ થશે નહીં અને આ તો સૌ થડ મૂકીને ડાળે વળગ્યા જેવું થયું છે. અલ્પ ઉપાસનાના આ દોષમાંથી જીવોને મુક્ત કરવાનો આશય શ્રીજીમહારાજનો હતો. પરંતુ તે ભક્તો તો પોતાની પ્રકૃતિ અનુસાર દેવોની ઉપાસનામાં બંધાઈ ગયા. તેનું દુઃખ શ્રીજીમહારાજને હતું. આ વિચારનો મંદવાડ તેઓને હતો.
[ભગવાન સ્વામિનારાયણ – ભાગ ૪/૩૩૨, ૩૩૩]
એટલું જ નહીં, નરનારાયણ દેવની પ્રતિષ્ઠાવિધિ પૂર્ણ કરીને શ્રીજીમહારાજે મોટા મોટા સંતોને કહેલું, “આ નરનારાયણ ભરતખંડના રાજા છે. એટલે અમે ઘણા જીવોના સમાસ અર્થે અહીં પધરાવ્યા છે. પણ કોઈ ભરમાશો નહીં. બદરિકાશ્રમમાં એ અમારું ધ્યાન કરે છે.” તે જ વખતે કોઈક હરિભક્ત નરવીરની મૂર્તિ લઈને મહારાજના હાથમાં પ્રસાદીની કરવા મૂકવા લાગ્યો. ત્યારે મહારાજે ઊભા થઈને પોતાના તરફ નિર્દેશ કરીને કહેલું, “આ મૂર્તિનું બદરિકાશ્રમમાં ધ્યાન ધરાય છે.”
[નિર્ગુણદાસ સ્વામીની વાતો: પૃ. ૭૯]
આટઆટલાં પોતાની સર્વોપરી ઉપાસના કરવાના સ્પષ્ટ નિર્દેશ પછી પણ સૌને નરનારાયણ દેવનું મુખ્યપણું થઈ ગયું અને સૌ સનાતન ઉપાસનાનો માર્ગ ચૂકી ગયા તેનું દુઃખ શ્રીજીમહારાજને થયેલું. તેનો વ્યાધિ તેમને લાગુ પડેલો.
આથીયે વિશેષ, પ્રતિષ્ઠાવિધિ બાદ શ્રીજીમહારાજ આનંદાનંદ સ્વામીનો હાથ પકડીને મંદિરના ચોકમાં પધાર્યા ત્યારે મહારાજને જોઈ સૌએ શ્રીનરનારાયણ દેવની જયનો ઘોષ કર્યો. તે વખતે શ્રીજીમહારાજ આનંદ સ્વામીને દરવાજા પાસે ઉગમણી દિશામાં જે જગ્યાએ પોતે જ્ઞાનવાર્તા કરવા બિરાજતા (હાલ આ જગ્યાએ પ્રાસાદિક સ્થાનરૂપે રૂપચોકી છે) ત્યાં લઈ ગયા અને પૂછ્યું, “સ્વામી! કાંઈ સમજ્યા?” ત્યારે તેઓ કાંઈ ન સમજ્યા હોય તેમ મહારાજ સામું જોઈ રહ્યા.
તે સમયે શ્રીજીમહારાજ બોલેલા, “અનંત નરનારાયણ, કૃષ્ણનારાયણ, લક્ષ્મીનારાયણ અને વાસુદેવનારાયણ આ પ્રગટ સ્વામિનારાયણની ઉપાસના કરે છે. અમારા સ્વરૂપની એ મહત્તા અત્યારે સૌ ભૂલી ગયા છે. સૌને સહેજે પરોક્ષ સ્વરૂપમાં પ્રીતિ થાય. પણ એ વિભૂતિસ્વરૂપ છે. ભરતખંડના દેવ છે. તેમણે દુર્વાસાનો શાપ સાંભળી અમારા સ્વરૂપનું ધ્યાન કર્યું. અમે તેમને કહ્યું, ‘અમે જ સ્વયં પૃથ્વી પર પ્રગટ થઈ ભાગવતધર્મની પ્રતિષ્ઠા કરીશું.’ આ રહસ્ય અમે ઘણી વાર સંભળાવ્યું છે. પરંતુ સૌ કારણને ભૂલી ગયા અને કાર્યમાં જોડાઈ ગયા.”
[ભગવાન સ્વામિનારાયણ – ભાગ ૪/૩૨૪]
આમ, વારંવાર પોતાના સ્વરૂપમાં જોડાવાની વાતો કરવા છતાં ઘણો મોટો સમુદાય આ રહસ્ય ભૂલી ગયો તેનું દુઃખ મહારાજને થયેલું. તેનો મંદવાડ તેઓને આવી ગયેલો.