વિશ્રામ ૧૭
પૂર્વછાયો
સુણો અભેસિંહ ભૂપતિ, હરિકૃષ્ણનાં ચરિત્ર વિચિત્ર;
બ્રહ્મા ભવ સનકાદિ મુનિ, સુણી કરે છે કર્ણ પવિત્ર. ૧
ચોપાઈ
પ્રભુ પેખે1 કળા કોઈ પાસ, એનો અલ્પ કર્યાથી અભ્યાસ;
તે તો સર્વ શિખી લે છે આપ, જન આશ્ચર્ય પામે અમાપ. ૨
કળા ચોસઠ જે કહેવાય, તે તો સર્વે શિખ્યા હરિરાય;
એ છે સર્વજ્ઞ સર્વના સ્વામી, અક્ષરાતીત અંતરજામી. ૩
એ છે અનંત કળાઓનું પાત્ર, કળા ચોસઠ તે કોણમાત્ર;
જનજાતિને જાણવા કામ, કળા ચોસઠનાં કહું નામ. ૪
જ્યારે એવી કળાઓને જાણે, તેને વિશ્વના લોક વખાણે;
મોટા માણસ દે સનમાન, સુખે પામે સદા ધન ધાન. ૫
પેહેલી ગાનકળા૧ તે ગણાય, જેથી જનમન રંજન થાય;
જન ગાઈ જાણે રુડો રાગ, ઉપજે સહુને અનુરાગ. ૬
રાગે બાળક પણ રહે છાનું, રાગે રીઝે છે મન દેવતાનું;
કળા ગાનની ક્લેશ હરે છે, અતિ આનંદ અંગ2 કરે છે. ૭
બીજી વાદ્યકળા૨ કહેવાય, શીખે તે જન ચતુર ગણાય;
નરઘાં ને સારંગી સતાર, શીખે એવાં વાજિંત્ર અપાર. ૮
ત્રીજીનું નૃત્યકળા૩ છે નામ, એ છે ચતુરપણાનું કામ;
પ્રભુ આગળ નાચવું ગાવું, ગમે ઇશ્વરને પણ આવું. ૯
ચોથી નાટ્યકળા૪ ભલી ભાઈ, રહે એમાં ઘણી ચતુરાઈ;
જેમ દોર ઉપર નટ ચાલે, વળી વિવિધ રીતે અંગ વાળે. ૧૦
કળા પાંચમી આલેખ્ય૫ કહિયે, તે તો સ્નેહસહિત શીખી લહિયે;
સારા અક્ષર લખવાનું કામ, ઉપયોગી છે તે તો તમામ. ૧૧
ભાલે તિલક રુડું કરી જાણે, વળી તેમાં વિચિત્રતા આણે;
તે તો છઠ્ઠી કળા કહેવાય, વિશેષક છેદ્ય૬ નામ લખાય. ૧૨
કળા તાંદુળકુસુમ જે છે, બળિદાનતણું સ્થળ તે છે;
સારો સાથીયો આંગણે કરે, પાડી બુટા3 ભલા રંગ ભરે. ૧૩
કળા આઠમી ૭પુષ્પાસ્તરણ,4 તે તો છે રુડી જનમન હરણ;
ભલી પાડીને શોભિતી ભાત, જાણે પાથરી પુષ્પની જાત. ૧૪
કરી જાણે ઉત્તમ ૯અંગરાગ,5 કળા નવમી કહે સદ્ભાગ્ય;
દાંતે વસ્ત્રે ચડાવે જે રંગ, કરી લેપન શોભાવે અંગ. ૧૫
મણિભૂમિકા૧૦ નામ ભણાય, કળા તે શુભ દશમી ગણાય;
તે તો કામ હીરા જડવાનું, ચતુરાઈ ઘણી એમાં માનું. ૧૬
કળા શયનરચન૧૧ છે ઉત્તંગ,6 ચતુરાઈથી ભરવો પલંગ;
તેમાં મોર પુતળીયો પાડે, મનોરંજન કરી દેખાડે. ૧૭
જળવાદ્યકળા૧૨ જન જાણે, કળા બારમી તે તો વખાણે;
કાચ પ્યાલા જળે ભર્યા જેહ, જળ તરંગ વાજું છે તેહ. ૧૮
કળા તેરમી તો જળઘાત,૧૩ જળમાં તરવું સાક્ષાત;
ઉંડા પાણી તણો લાવે તાગ, ચતુરાઈ છે એ તો અથાગ. ૧૯
કળા ચૌદમી છે ચિત્રયોગ,૧૪ ચિત્ર ચીતરવાનો ઉદ્યોગ;
એમાં છે અતિશે ચતુરાઈ, શીખે ચતુર મનુષ્ય ચહાઈ. ૨૦
પુષ્પગ્રંથવિકલ્પા૧૫ જાણો, કળા પંદરમી તે પ્રમાણે;
પુષ્પટોપી પછેડી કરે છે, ફૂલમંડળી સારી ભરે છે. ૨૧
શેખરાપીડ યોજન૧૬ જેહ, કળા સોળમી કહિયે તેહ;
ગુંથે તોરા ને કાનના ગુચ્છ, પાઘ બાંધી જાણે વળી સ્વચ્છ. ૨૨
કળા સતરમી નેપથ્ય૧૭ નામ, જાણે શણગાર સજવાનું કામ;
ચક7 આદિક પડદા રચાય, તેમાં પણ ચતુરાઈ જણાય. ૨૩
કર્ણપત્ર૧૮ તણી ચતુરાઈ, કળા એ તો અઢારમી ભાઈ;
ફૂલ પાંખડી પત્ર પ્રમાણે, કોઈ કાગળ કોતરી જાણે. ૨૪
કળા યુક્તિ સુગંધની૧૯ કરવી, ઓગણીશમી એ તો ઉચરવી;
ભાતભાતનાં અત્તર બનાવે, પડો પાંદડી પણ રચિ લાવે. ૨૫
કળા વીશમી ભૂષણ8 ઘડવાં,૨૦ સૌને મનગમતાં થઈ પડવાં;
એમાં ઓછી નથી ચતુરાઈ, ભલું ડહાપણ છે એ તો ભાઈ. ૨૬
એકવીશમી તો ૨૧ ઇંદ્રજાળ,9 કળા ન કળે તે વૃદ્ધ કે બાળ;
હોય કાંઈ ને કાંઈ દેખાડે, જનને મન મોહ પમાડે. ૨૭
કળા બાવીશમી કૌતુમાર,૨૨ ક્રિયા તે તો રસાયન સાર;
મારી જાણે ભીલામાં ને પારો, મારે ધાતુ ને હિંગળો સારો. ૨૮
૨૩હસ્તલાઘવ10 જે કહેવાય, કળા ત્રેવિશમી તે ગણાય;
હાથ ચાળવણી એવી હોય, દેખીને ન કળી શકે કોય. ૨૯
રુડી રીતે રસોઈ બનાવે,૨૪ કળા ચોવીશમી તે કહાવે;
કરે વિવિધ પ્રકારના પાક, રચે સારા મશાલા ને શાક. ૩૦
ભેદ પચ્ચીશમી સુકળાના, કરી જાણે પદાર્થ પીવાના;૨૫
સારો સરબત તે કરી ધરશે, કાવો બુંદ કે ચાહનો કરશે. ૩૧
કળા છવીશમી શીવવાની,૨૬ સારી રીતે શિખી રાખવાની;
સારા ચાકળા સુજની રજાઈ, શીવે પોશાગ જન સુખદાઈ. ૩૨
સુત્રક્રીડા૨૭ કળા કહેવાય, સત્યાવીશમી તે તો ગણાય;
સૂત્ર11 કરમાં ધરે સૂત્રધાર, નાચે પૂતળાં તેને આધાર. ૩૩
અઠાવિશમી ૨૮પ્રહેલિકા12 કહિયે, અર્થ સમજી ગૂઢાર્થના લહિયે;
જેમ ખટ પદ સત્તર નેણ,13 કહો કોણ તે શિવ સુખદેણ. ૩૪
કળા ઓગણત્રીશમી જાણો, પ્રતિમાળા૨૯ તે નામ પ્રમાણો;
મોતી આદિક પ્રત્યેક માળા, તેમાં ગાંઠણ ગાંઠે રુપાળાં. ૩૫
દુર્વચક તણો જોગ૩૦ જે છે, કળા જાણવી ત્રીશમી તે છે;
વદે જો કોઈ મર્મની વાણી, તે તો તેનાથી ન રહે અજાણી. ૩૬
એકત્રીશમી વાંચનકળા,૩૧ ગ્રંથો વાંચી જાણે ભલાભલા;
અક્ષર વાંચતાં નવ અટકાય, સદ્ય અર્થ તેનો સમઝાય. ૩૭
નાટકાખ્યાયિકાદર્શન,૩૨ કળા બત્રીશમી તે પાવન;
હોય નાટકનાં આખ્યાન, દેખાડે તે પ્રત્યક્ષ સમાન. ૩૮
કળા કાવ્યની સમસ્યાપૂર્ણ,૩૩ આવે અંતર માંહિ સ્ફૂર્ણ;
અણમળતાં ચરણ રચી આપે, તેને જે મળતાં કરી સ્થાપે. ૩૯
પટ્ટિકાવેત્રબાણવિકલ્પ,૩૪ કળા તે પણ કાંઈ નથી અલ્પ;
ગુંથે નેતરના ઘણા ઘાટ, તથા તીર રચે યુદ્ધ માટ. ૪૦
કળા પાંત્રીશમી તર્કકર્મ,૩૫ તેનો જાણે ચતુર જન મર્મ;
કરે તાર્કિક કામ અનેક, જેનો છેડો આવે નહિ છેક. ૪૧
કળા છત્રિશ ૩૬ તક્ષણકામ,14 કાઠ15 કોતરી જાણે તમામ;
બુટ્ટા પૂતળાં બેશ16 બનાવે, જોતાં જોનારને મન ભાવે. ૪૨
વાસ્તુવિદ્યા૩૭ કળા સાડત્રીશ, તે તો જાણવી સર્વને શીશ;
રચે મંદિર મેડી હવેલી, છજાં જાળિયાં સુંદર મેલી. ૪૩
રૂપ્યરત્નની પરીક્ષા૩૮ જેહ, કળા છે આડત્રીશમી એહ;
તે તો પરખી જાણે રુપાનાણું, અશ્વ આદિક રત્ન પ્રમાણું. ૪૪
ધાતુવાદકળા૩૯ જે કહી છે, એ તો ઓગણચાળીશમી છે;
સર્વે ધાતુની કરવા પરીક્ષા, શીખી રાખે તેની બધી શિક્ષા. ૪૫
કળા ચાળીસમી અભિધાન, રુડું જે મણિરાગનું જ્ઞાન;૪૦
પરીક્ષા મણિ માણેક કેરી, કરી જાણે તે કહિયે ઝવેરી. ૪૬
એકતાળીશે ૪૧આકરજ્ઞાન,17 એ તો જાણે મહાબુદ્ધિમાન;
ખાણ ધાતુની કે પથરાની, પરીક્ષા જાણે એવી ધરાની. ૪૭
વૃક્ષાયુર્વેદ જોગ૪૨ છે જેહ, કળા કહિયે બેંતાળીશ તેહ;
ખેતી વાડીનું કામ ખચીત, જાણે ઝાડ ઉછેર્યાની રીત. ૪૮
મેષકુક્કુટલાવક યુદ્ધ,૪૩ તેની રીત જાણે જન બુદ્ધ;
લડે અજ18 કુકડાં ને શ્વાન, દાવ પેચે લડે તે સમાન. ૪૯
૪૪શુક સારિકાનું19 પ્રલાપન,20 જાણે તે કળા ચાતુર જન;
મેના પોપટને તે પઢાવે, સારી રીતે સુશબ્દ શિખાવે. ૫૦
ઉત્સાદનની૪૫ કળા કહેવાય, પીસતાળીશમી તે ગણાય;
કરી સાંગડાં કેરો પ્રકાર, તેથી ઉચકે ભાર અપાર. ૫૧
કેશમાર્જનકૌશલ૪૬ તેય, છેતાળીશમી તે કળા છેય;
ચોળી ઓળી માથા તણા કેશ, ગુંથી જાણે વધારી વિશેષ. ૫૨
કળા અક્ષરમુષ્ટીકથન,૪૭ જન જાણે કરીને જતન;
વર્ણ ક્રમ વિના કોઈ બતાવે, આખો શ્લોક તે કહી સંભળાવે. ૫૩
મ્લેછિતક૪૮ જે છે તર્ક વિતર્ક, તે તો જાણે જે જોશીનો અર્ક;21
કળા રમળની22 તે કહેવાય, વળી તાજક23 તેમાં ગણાય. ૫૪
દેશભાષા તણો જે અભ્યાસ,૪૯ કળા તે તો ઓગણપચાસ;
ઘણા દેશની ભાષાઓ જાણે, વસુધાપતિ તેને વખાણે. ૫૫
૫૦પુષ્પશકટી24 નિમિત્તનું જ્ઞાન, જાણે તે તો કળા ગુણવાન;
પુષ્પલોબાન25 આદિક કેરાં, માંડી શગડી ને પાડે ઘણેરાં. ૫૬
યંત્રમાત્રિકાધારણ૫૧ નામ, એકાવનમી કળા બુદ્ધિધામ;
વર્ણયંત્ર વિષે ગોઠવાય, ચિત્રકાવ્ય તેને કહેવાય. ૫૭
કળા સંવાચ્ય૫૨ છે બાવનમી, જાણે તેણે જ જાણ્યું છે જનમી;
ભલું ભાષણ લાંબું ઉચારે, સુણનાર સદા તે સંભારે. ૫૮
કાવ્ય જાણે કરી માનસિક,૫૩ કળા ત્રેપનમી તે તો ઠીક;
નવ દીઠું સુણ્યું કોઈ દિન, કરે વર્ણન એવું નવીન. ૫૯
કળા ચોપન અભિધાન કોશ,૫૪ જાણે વાણી થાવા નિરદોષ;
જેમાં સ્થિરચર નામ અનેક, એવા ગ્રંથ ભણે સવિવેક. ૬૦
કળા પિંગળ૫૫ પંચાવનમી, જાણે તેને નમે નૃપ અનમી;26
જાણે છંદ અનેકની જાત, ભણે પિંગળ જો ભલી ભાત. ૬૧
કળા છપને ક્રિયાવિકલ્પા,૫૬ સુખદાયી જો જાણિયે સ્વલ્પા;
ક્રિયા માંહિ કુશળતા હોય, કારીગર કહે જન સહુ કોય. ૬૨
કળા છળિતયોગા૫૭ કહેવાય, જાણે તે છેતરાયો ન જાય;
કેવી રીતે ઠગે છે ઠગારા, તે તો જાણે કપટ કળનારા. ૬૩
કળા વસ્ત્રગોપન૫૮ છે નામ, વસ્ત્ર સંકેલવાનું તે કામ;
ઘેડેઘેડ તે એવી બેસારે, બીજો થાકી તે કામથી હારે. ૬૪
વળી દ્યૂતકળા૫૯ કહેવાય, એ તો ઓગણસાઠમી થાય;
શતરંજી બાજી રમી જાણે, તેમાં હારે નહીં કોઈ ટાણે. ૬૫
કળા સાઠમી આકર્ષક્રીડા,૬૦ જેથી હર્ષ વધે મટે પીડા;
ખેંચે પકડે પરસ્પર મિત્ર, રમી જાણે તે રમત વિચિત્ર. ૬૬
બાળક્રીડનની૬૧ કળા જેહ, એકસઠમી ગણાય છે તેહ;
મોઇડંડો દડી ને ભમરડી, રમી જાણે ભમાવે ચકરડી. ૬૭
વિદ્યા વૈનાયિકી૬૨ જેહ જાણે, કળા બાસઠમી તે પ્રમાણે;
વસ્તુ દૂરથી ગુપ્ત મગાવે, જાણે વીર કોઈ લઈ આવે. ૬૮
વિદ્યા વૈજયિકી૬૩ કહેવાય, કળા ત્રેસઠમી તે ગણાય;
સર્વ કામમાં વિજય તે પામે, વળી વિજય કરે સંગ્રામે. ૬૯
કળા વૈતાળિકા૬૪ છેલી કહું, તેમાં તો ચમત્કાર છે બહુ;
અકસ્માત દે કામ બનાવી, જાણે ભૂતે કર્યું એ તો આવી. ૭૦
એક રાતમાં દેવળ ચણે, બની ન શકે મળી બહુ જણે;
કળા ચોસઠ એ તો ઉચારી, સર્વે સંસારી જન કહે સારી. ૭૧
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
અગણિત સુકળા પ્રવિણ શામ, જગત વિચિત્ર રચ્યાં અનેક ઠામ;
અજ હરિ હરથી કળી ન જાય, અકળિત અક્ષરનાથની કળાય. ૭૨
ઇતિ શ્રીવિહારીલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે દ્વિતીયકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે
ચતુષ્ષષ્ઠિ-કલાકથનનામા સપ્તદશો વિશ્રામઃ ॥૧૭॥